Cipolwg ar ddealltwriaeth gweithwyr yng Nghymru o AI
Dywedodd y cynrychiolwyr mai prin oedd eu dylanwad o ran llywio’r broses o gyflwyno a defnyddio technolegau, a’i bod yn anodd torri drwodd i reolwyr a chyflogwyr ynghylch y penderfyniadau dynol y tu ôl i dargedau algorithmig ‘gwrthrychol’.
Roedd hyn yn arbennig o ddifrifol mewn sectorau cystadleuol iawn fel manwerthu. Dywedodd un swyddog undeb:
“Fel undebau, nid oes gennym fynediad at y cyflogwyr o ran negodi ar gyflwyno technoleg. Rydym ni’n cyfranogi, ond mae’n farchnad mor gystadleuol fel bod technoleg yn cael ei chyflwyno ni waeth beth yw barn undebau. Mae’r cwmnïau’n prynu’r dechnoleg ac yn bwrw ymlaen i’w chyflwyno.”
Ychwanegon nhw fod yna ymgynghoriad "afreolus" ar adegau, nad yw'n cynnig ymgysylltiad ystyrlon ar draws yr holl newidiadau i'r gweithle, nid dim ond AI. Er enghraifft, cyflwynwyd technolegau gan un groser cenedlaethol i siopwyr sganio eu nwyddau eu hunain wrth iddynt fynd o amgylch y siop, heb unrhyw ymgynghori ag undebau. Dywedodd y swyddog mai agwedd y manwerthwyr yw datgan “Dyma’r hyn y bwriadwn ei wneud”.
Roedd y gwaith ymchwil yn nodi llawer o enghreifftiau o sut gallai dull sy’n canolbwyntio ar weithwyr o ddatblygu a defnyddio AI fod o fudd i’r holl randdeiliaid. Neu sut mae anwybyddu sgiliau a dealltwriaeth gweithwyr, a dibynnu’n ormodol ar systemau sy’n dueddol o fod yn wallus, wedi arwain at wneud penderfyniadau gwael gydag effeithiau niweidiol.
Er enghraifft, soniodd gwas sifil a oedd yn gweithio ar waith achos sensitif ar ran aelodau o’r cyhoedd am gyfradd gwallau system newydd a oedd yn fod gwella’r gwasanaeth:
“Fel rhan o’n gwaith, rydym ni’n talu ffioedd i ddarparwyr gwasanaethau allanol arbenigol drud. Erbyn hyn, mae’r system wedi’i hawtomeiddio – ‘heb ei chyffwrdd gan ddwylo dynol’. Ond mae cyfradd ddiffygion y system yn 19%! Dim ond 3% yw’r gyfradd ddiffygion ar gyfer taliadau sy’n cael eu mewnbynnu gan aelod o staff.”
Ar safle diwydiant trwm mawr, cyfeiriodd cynrychiolwyr iechyd a diogelwch at achos lle’r oedd technolegau newydd yn cael eu gosod heb ymgysylltu’n briodol â’r gweithlu, gan arwain at heriau mawr. Er enghraifft, adroddodd un gweithiwr stori sydd bron yn ddoniol o osod desg weithredu newydd i helpu i awtomeiddio darn cymhleth o beirianwaith. Dywedodd:
“Gofynnon nhw i aelod o staff eistedd wrth y ddesg weithredu yn y pulpud er mwyn iddyn nhw allu ei dylunio o’i gwmpas. Fodd bynnag, roedd yr aelod staff yn 6 troedfedd a 10 modfedd o daldra. Ni allaf ddefnyddio’r ddesg weithredu heb sefyll ar fy nhraed!”
Ar yr un safle, dywedodd cynrychiolwyr fod technoleg yn cyfrannu at fwlch cynyddol rhwng y gweithlu a’r rheolwyr. Yn ôl y gweithwyr, roedd yn gostwng cyfraddau adrodd iechyd a diogelwch, yn ogystal â gwaethygu aneffeithlonrwydd.
Er enghraifft, mae system syml ar gyfer adrodd ac uwchgyfeirio ‘damweiniau a fu bron â digwydd’ ym maes iechyd a diogelwch wedi cael ei disodli:
“Mae’r system newydd yn cael ei hawtomeiddio rhannol ar gyfrifiadur. Mae’n eich ysgogi ac mae’n cynnwys cwymplenni. Mae’n pennu lefel yr ymchwiliad yn ôl pa mor ddifrifol oedd y digwyddiad. Ond mae’n rhy gymhleth ac mae’n atal pobl rhag defnyddio’r system. Rydym wedi beirniadu’r system dro ar ôl tro yn y pwyllgor iechyd a diogelwch.”
Cyflwynwyd y system heb ymgynghori ac yn awr mae’r gweithwyr yn ofni nad yw digwyddiadau’n cael eu hadrodd.
Mae’r dull unochrog hwn yn gwrthgyferbynnu â gwledydd cymharol eraill. Yn yr Almaen, er enghraifft, mae modd sefydlu ‘cynghorau gwaith’ yn gyfreithiol ar lefel gadarn mewn cydweithrediad ag undebau llafur i gynrychioli buddiannau gweithwyr. Mae hyn yn cynnwys ymgysylltu ag arbenigwyr annibynnol a ariennir gan gyflogwyr i roi cyngor technegol ar ddeall a negodi technolegau digidol.
I grynhoi, nodwyd yn gyffredinol bod gallu gweithwyr i leisio barn ac i gyfranogi yn isel. Fodd bynnag, roedd y profiad o negodi technolegau newydd yn amrywio ar draws sectorau, yn enwedig rhwng gweithgynhyrchu ar y naill law, a’r diwydiannau creadigol ar y llall.
Roedd cynrychiolwyr ym maes gweithgynhyrchu wedi hen arfer â chyflwyno technoleg newydd a oedd yn awtomeiddio tasgau. Pan gafodd ei ddefnyddio ar y cyd â phrosesau diwydiannol, roedd yr undeb yn gweld AI fel y diweddaraf mewn cyfres hir o dechnolegau a allai awtomeiddio tasgau. Roeddent yn myfyrio ar ddegawdau lawer o ddatblygiad technolegol ac awtomeiddio. Dywedodd un:
“Yn y 1990au pan osodwyd peiriannau newydd, rhoddwyd arian ychwanegol i staff gan fod angen mwy o hyfforddiant a mwy o sgiliau arnynt i wneud eu swyddi.”
Roedd pawb yn cytuno bod yr ymgynghori wedi gwaethygu, ond roedd gan yr undeb ddigon o gryfder a gwybodaeth dechnegol o hyd am y gweithle a rheoliadau perthnasol i ymyrryd, fel y dengys y dystiolaeth hon:
“Pan fydd meddalwedd newydd yn cael ei gyflwyno, maen nhw’n dweud wrthoch chi mai ‘dyma fo’ [...] Does dim ymgysylltiad mewn gwirionedd, mae gweithwyr yn cael eu gadael ar eu pennau eu hunain ar lawr y siop. Mae pobl yn teimlo nad ydynt yn cael eu gwerthfawrogi. Weithiau, rhoddwyd system newydd ar waith a dywedwyd wrthym am fwrw ymlaen â hi. Nes i ni dynnu eu sylw at y ffaith ei fod yn torri cyfraith iechyd a diogelwch.”
O ganlyniad, roedd yr undebau gweithgynhyrchu hyn – gyda dwysedd undebol uchel a phrofiad o gysylltiadau diwydiannol – eisoes yn meddu ar rai o’r technegau trefnu a negodi, a gwybodaeth am amddiffyniadau cyfreithiol, i ymgysylltu â rheolwyr.
Mewn gwrthgyferbyniad, mae gweithwyr ac undebau sydd heb brofiad sylweddol o gyd-drefnu o ran technoleg wedi gorfod ymateb i amgylchedd sydd wedi newid yn ddramatig, llunio polisïau a chanllawiau newydd i aelodau, yn ogystal â chymryd rhan mewn ymgyrchoedd gwleidyddol ehangach.
I gloi, er gwaethaf yr heriau, mae undebau yn ymateb i gyflwyno AI. Maent yn defnyddio gweithdrefnau sydd wedi'u rhoi ar brawf ac y gellir ymddiried ynddynt ac yn datblygu rhai newydd, i gyd gyda'r nod o sicrhau bod yr offer newydd o fudd i bob gweithiwr. Felly, fel cam nesaf, bydd TUC Cymru yn parhau i gefnogi datblygiad ac eiriolaeth syniadau polisi'r undebau llafur sy'n diogelu ac yn ymestyn hawliau gweithwyr a grymuso gweithleoedd.